بحران آب در سياره آبي

در حال حاضر نمك‌زدايي (حذف نمك از آب دريا) به عنوان يك راه‌حل پيشنهادي و موثر جهت مبارزه با كمبود آب آشاميدني در مركز توجهات بين‌المللي قرار دارد، اما اين روش به ظاهر ساده و بي‌عارضه اخيرا به چالش كشيده شده است. پژوهشگراني كه روي عوارض جانبي شيرين كردن آب درياها و اقيانوس‌ها به منظور تامين آب مورد نياز جمعيت در حال افزايش سياره زمين كار مي‌كردند، در مقاله جديدي كه منتشر كرده‌اند نكات جديدي را متذكر شده‌اند. در اين مقاله آمده است كه قبل از آن كه نمك‌زدايي بتواند به عنوان روشي كارآمد در حل بحران كنوني آب معرفي شود، متخصصان و صاحب‌منصبان بايد تعهد كنند كه بر مشكلات و موانعي كه اين روش را هزينه‌بردار و ناكارآمد مي‌كنند، غلبه كنند. دانشمندان پيش‌بيني مي‌كنند كه تا 5 سال آينده حجم آب شيريني كه كارخانه‌هاي آب شيرين‌كن توليد مي‌كنند، بالغ بر 38 ميليون مترمكعب در سال خواهد بود. اين رقم 2 برابر حجمي است كه در 3 سال پيش توليد شده است. كارخانه‌هاي آب شيرين‌كن مدرن از تكنولوژي اسمز معكوس استفاده مي‌كنند. در اين روش آب شور را تحت فشار از يك غشاي پلاستيكي نيمه‌تراواي فوق‌العاده نازك عبور مي‌دهند و از آنجايي كه مولكول‌ها يا يون‌هاي بزرگ همچون انواع نمك محلول در آب قادر به عبور از اين غشا نخواهند بود، آب اصطلاحا فيلتر شده و شيرين و آماده مصرف مي‌شود. نتيجه اين فرآيند به ظاهر ساده، آب شيريني است كه از سمت ديگر خارج مي‌شود. اين روش نسبت به تكنيك‌هاي پيشين نمك‌زدايي نظير تقطير آب دريا، انرژي كمتري را مصرف مي-كند، اما به هر حال يك كارخانه معمولي كه از روش اسمز معكوس استفاده مي‌كند، بيشتر از 40 درصد هزينه‌هايش را صرف خريد برقي مي‌كند كه براي گردش كل سيستم ضروري است. اين يك دليل عمده است كه مهندسان درصدد يافتن راهي هستند تا از هزينه‌ها بكاهند و كارخانه‌هايي كارآمدتر بسازند كه انرژي كمتري مصرف كنند. از زمان ابداع غشاهاي اسمز معكوس يعني حدود 50 سال پيش تاكنون، اين غشاها تكامل يافته‌تر شده اند. به عنوان مثال، غشاهاي امروزي كار خود براي عبور آب و نگه داشتن نمك در پشت آن را بهتر و دقيق‌تر انجام مي‌دهند. همچنين غشاهاي امروزي مقاومت بيشتري نسبت به آلودگي‌هاي باكتريايي پيدا كرده‌اند، اما اين به آن معنا نيست كه مشكل آنها كاملا برطرف شده است. مناچم الي‌ملچ كه يك مهندس محيط‌زيست از دانشگاه ييل است و در نگارش مقاله مورد اشاره همكاري داشته توضيح مي‌دهد كه غشاها، باكتري‌هاي موجود در آب را به دليل اين كه عمدتا داراي اندازه‌اي بزرگ‌تر از مولكول آب هستند، خود به خود جذب مي‌كنند و اين مساله علاوه بر مشكلات بهداشتي، عبور آب را نيز دشوارتر خواهد ساخت. براي پاكسازي باكتري‌ها مي‌توان از كلر استفاده كرد، اما غشاهاي اسمز معكوس كه امروزه از آنها استفاده مي‌شود نسبت به كلر خيلي حساس هستند و زماني كه در معرض مواد شيميايي قوي قرار مي‌گيرند به سرعت تحليل رفته و از بين مي‌روند. نكته: قبل از آن كه نمك‌زدايي بتواند به عنوان روشي كارآمد در حل بحران كنوني آب معرفي شود، متخصصان و صاحب‌منصبان بايد تعهد كنند كه بر مشكلات و موانعي كه اين روش را هزينه‌بردار و ناكارآمد مي‌كنند غلبه كنند آقاي الي‌ملچ مي‌گويد: بايد اقدامات عاجلي به منظور ساخت غشاهاي مقاوم در برابر كلر صورت پذيرد. ساخت كارخانه‌هاي آب‌شيرين‌كن كم‌هزينه‌تر در گرو توسعه تكنولوژي ساخت غشاهاي كارآمدتر است. اگر قرار است اين كارخانه‌ها نياز رو به رشد جامعه جهاني را كه خصوصا در مناطق در حال توسعه روز به روز بيشتر با مساله كم‌آبي مواجه مي‌شوند، مرتفع سازند بايد هزينه كمتري را چه در مرحله ساخت و چه در طول زمان بهره‌برداري به همراه داشته باشند. آقاي يورام كوهن استاد مهندسي شيمي بيومولكولي از دانشگاه يو‌سي‌ال‌اي مي‌گويد: يك راه انجام اين كار استاندارد كردن تمامي بخش‌هاي كارخانه و حتي روش‌هايي است كه بر مبناي آنها فرآيند شيرين كردن آب شور درياها صورت مي‌پذيرد. در اين جهت طراحي و ساخت كارخانه‌هاي كوچك‌تر و كارآمدتر هم در دستور كار قرار دارد تا امكان تهيه آب شيرين اقتصادي براي مناطق كم جمعيت يا گروه‌هاي كاري كوچك در مناطق دورافتاده فراهم شود. كوهن در ادامه اين پرسش را مطرح ساخت كه فكر مي‌كنيد چرا كامپيوترهاي شخصي اينقدر ارزان هستند؟ اين به آن علت است كه تكنولوژي، استاندارد شده است. شما مي‌توانيد اجزاي سازنده كامپيوتر را از هر كسي كه خواستيد بخريد يا حتي آنها را تعويض كنيد يا آنها را با نمونه‌هاي خودتان تركيب كنيد. تمامي اين كارها را انجام مي‌دهيد چون كل سيستم استاندارد شده است. آقاي كوهن مي‌گويد: راه ديگر براي كاهش هزينه‌ها و بهبود عملكرد كارخانه‌هاي آب‌شيرين‌كن، سرمايه‌گذاري بيشتر در بخش تحقيقات است. اما در حال حاضر به نظر مي‌رسد كه چنين سرمايه‌گذاري‌هايي حتي در كشورهاي پيشرفته و صاحب فناوري نيز كم و ناكارآمد است. او حتي فراتر رفته و مي‌افزايد: نمك‌زدايي از آب دريا بايد به عنوان يك واحد درسي پايه به واحدهاي آموزشي دانشجويان دوره مهندسي اضافه شود. لازم به ذكر است كه در دهه 1960 ميلادي سيدني لوب و سري‌واسا سوريراجان نخستين غشاها براي شيرين‌كردن آب دريا را در دانشگاه يو‌سي‌ال‌اي طراحي كرده و ساختند. اين دو نفر بعدها نخستين كارخانه آب‌شيرين‌كني جهان را كه از تكنولوژي اسمز معكوس بهره مي‌گرفت، راه‌اندازي كردند. اما در انتها مساله مهمي وجود دارد كه بايد به آن توجه ويژه شود و آن هم پسماند فرآيند شيرين‌سازي آب شور درياست. در يك كارخانه آب شيرين‌سازي، ابتدا آب شور از دريا يا اقيانوس وارد كارخانه مي‌شود و از سوي ديگر آب شيرين و گوارا خارج مي‌گردد، اما آب شيرين تنها خروجي اين كارخانه‌ها نيست. در اثر اين فرآيند آب فوق‌العاده شوري نيز در انتهاي مسير باقي مي‌ماند كه همه را با يك چالش بزرگ روبه‌رو مي‌سازد. با اين آب بي‌نهايت شور كه تكه آخر پازل است چه بايد كرد؟ به نظر مي‌رسد، اگر كارخانه به اقيانوس نزديك باشد مشكلي وجود ندارد و آب شور را مي‌توان البته با دقت و احتياط كامل و طي فرآيند كاملا مشخصي مجددا به دريا يا اقيانوس بازگرداند. البته اين كار مستلزم اين است كه تكه‌هاي نمك پيش‌تر در آب حل شده باشند و در ضمن ارزيابي زيست‌محيطي نيز انجام شده باشد، اما خلاص شدن از اين نمك غليظ براي كارخانه‌هايي كه دور از ساحل هستند، بسيار مشكل و مساله-ساز خواهد بود. آقاي كوهن مي‌گويد: اين كار، كار راحتي نيست. در برخي كشورها قوانيني وجود دارد كه مانع تخليه اين محلول نمكي غليظ به آب‌هاي سطحي يا حتي مجاري فاضلاب مي‌شود. در برخي مناطق حتي امكان تزريق اين محلول به بخش‌هاي زيرين زمين هم به دليل مشكل آب‌هاي زيرزميني وجود ندارد. توجه داشته باشيد كه اين مورد آخر بسيار هم هزينه‌بر است. آقاي الي ملچ از دانشگاه ييل نگران است كه برخي كشورها به اين روش به عنوان تنها چاره بحران كنوني آب نگاه كنند و جنبه‌هاي مثبت و منفي آن را مدنظر قرار ندهند. اين مهندس محيط‌زيست در خاتمه گفت: روش‌هاي ديگري هم براي شيرين كردن آب وجود دارد كه برخي كم‌هزينه‌تر و برخي پرهزينه‌تر هستند، برخي داراي عوارض بيشتر و برخي داراي عواقب بدتري هستند. بنابراين براي انتخاب نهايي بايد تمامي جنبه‌هاي مادي و زيست‌محيطي طرح‌ها را به صورت موشكافانه در نظر گرفت و چشم بسته اقدام به سرمايه‌گذاري كلان براي آينده نكرد.

آلودگی آب

 

منظوراز آلودگی آب، آلودگی شیمیایی، میکروبی و آلودگی با مواد زاید آب دریاچه ها، رودخانه ها، اقیانوس ها و آبهای زیرزمینی است. هنگامی که آلودگی ها به طور مستقیم یا غیر مستقیم بدون تصفیه از مواد ترکیبی مضر در آبها تخلیه می شوند، آلودگی آبها آلوده می‌شوند. آلودگی آبها بر گیاهان و ارگانیستم های زنده ای درون این آبها اثر می‌گذارند. تقریبا در همه موارد، این اثرات علاوه بر گونه های منفرد و جمعی، گروه های زیستی طبیعی را نیز تخریب می‌کند.

مقدمه

آلودگی آب یک مشکل بزرگ جهانی است که به ارزیابی مداوم و تجدیدنظر در سیاست منابع آبی در همهٔ سطوح احتیاج دارد(از آب‌های بین‌المللی تا آب‌های درون مرزی و چاه‌ها). همواره اشاره شده‌است که آلودگی آب علت مرگ و میر در سراسر جهان است،^[۱][۲] و اینکه روزانه بیش از ۱۴۰۰۰ نفر در اثر آلودگی آب می‌میرند. برآوردی نشان می‌دهد که ۷۰۰ میلیون هندی به توالت مناسب دسترسی ندارند، و روزانه ۱۰۰۰ کودک هندی از اسهال و استفراغ می‌میرد.^[۳] تقریباً ۹۰ درصد از شهرهای چین از سطوح آب آلوده رنج می‌برند،^[۴] و نزدیک به ۵۰۰ میلیون نفر به آب آشامیدنی دسترسی ندارند.^[۵] همزمان با مسئله بحران آلودگی آب در کشوهای در حال توسعه، کشورهای صنعتی شده بخوبی با مشکلات آب مبارزه می‌کنند.

در تازه ترین گزارش در سطح ملی در خصوص کیفیت آب در آمریکا، ۴۵ درصد جویبارهای ارزیابی شده بر حسب مایل، ۴۷ درصد دریاچه های ارزیابی شده به هکتار، و ۳۲ درصد خلیج ها و مصب رودها بر حسب مایل مربع، در دسته ی آلوده رده بندی شده اند.^[۶] بطور کلی، زمانی به آب لفظ آلوده اطلاق می شود که تحت تاثیر آلاینده های مرتبط با برخورد و تماس بشر قرار گرفته باشد، در حالیکه هیچ گونه استفاده انسانی، مانند آب آشامیدنی، را به همراه ندارد یا/و به منظور حمایت از اعضای جامعه هم زیستانش دستخوش یک تغییر مشخص در قابلیت هایش شده باشد، مثل ماهی ها. پدیده های طبیعی مانند آتشفشان ها، طوفان ها، و زلزله ها نیز تغییرات عظیمی را در کیفیت آب و وضعیت بوم شناختی آن باعث می شوند.

دسته بندی

آبهای سطحی و زیرزمینی گرچه با هم مرتبطند، اما در مطالعات و دسته بندی ها دو منبع جدا درنظرگرفته می شوند. ^[۷] آبهای سطحی جذب خاک می شوند و آب های زیرزمینی را پدید می آورند. برعکس آبهای زیرزمینی نیز می توانند منابع آبهای سطحی را تغذیه کنند. معمولا منابع آلودگی آبهای سطحی به دو گروه بر اساس منشاء آنها دسته بندی می شوند.

منابع محلی (نقطه ای)

منابع نقطه ای آلودگی آب به آلودگی هایی گفته می شود که از طریق آبراهه ای از یک منبع مجزا و متمایز مانند لوله یا خندق وارد آب شوند. به عنوان نمونه هایی از این منابع در این گروه، می توان از تخلیه فاضلاب تصفیه خانه ها، فاضلاب کارخانه یا فاضلاب شهری نام برد.قانون آب پاک (CWA) ایالات متحده، منبع نقطه ای را برای اهداف نظارتی منظم تعریف می‌کند. ^[۸] تعریف CWA از منبع نقطه ای در سال ۱۹۸۷ اصلاح شد طوری که سیستم های فاضلاب شهری، فاضلاب صنعتی و فاضلاب ناشی از ساخت و ساز را نیز در بربگیرد^[۹].

منابع بی هدف

آلودگی از منبع بی هدف به آلودگی های منتشری اشاره می کند که از یک منبع مجزا ناشی نمی شوند.آلودگی NPS نتیجه ی انباشته شده ای از مقادیر آلودگی است که از یک حوزه بزرگ گرد آمده اند.یک مثال معمول فرسایش ترکیب های نیتروژن از زمین های کشاورزی کود داده شده است.همچنین زه آب مواد مغذی که از جریان ورقه ای که بر زمین کشاورزی یا جنگل جاری می شود، وارد سیلاب ها می گردد نیز به عنوان مثالی از آلودگی NPS ذکر شده است. سیلاب آلوده ای که از پارکینگ ها، راه ها و بزرگراه ها شسته می شود، زه آب شهری نام دارد و گاهی اوقات تحت دسته ی آلودگی NPS قرار می گیرد.با این وجود، این سیلاب معمولا در سیستم های تخلیه سیلاب جاری می شود و از طریق لوله به آب های سطحی محلی ریخته می شود و یک منبع هدف دار است.گرچه هنگامی که چنین آبی هدایت نمی شود و مستقیما به درون زمین فرو کشیده می شود، یک منبع بی هدف خواهد بود.

آلودگی آب‌های زیرزمینی

بسیاری از مواد شیمیایی سمی هستند. بیمارگرها (پاتوژنها) می‌توانندزمینه‌ساز بروز بیماریهای منتقل شونده از راه آب در انسان یا حیوانِ میزبان شوند. ^[۱۰] دگرگونی شیمی فیزیک آب شامل میزان اسیدی بودن (تغییر pH)، رسانایی الکتریکی، دما، و پرغذایی است. پرغذایی افزایش غلظت مواد شیمیایی مغذی در یک زیست بوم است تا جایی که منجر به افزایش باروری گیاهی آن زیست بوم شود. بسته به میزانِ آن، پرغذایی ممکن است پیامدهای زیست محیطی نامطلوبی شامل خفگی (کم هوایی) و کاهش شدید کیفیت آب را به دنبال داشته باشد که تاثیر خود را در جمعیت ماهیها و سایر حیوانات نشان می‌دهد.

علل

آلاینده های خاصی که سبب آلودگی آب می شوند شامل طیف وسیعی از مواد شیمیایی، بیماریزا ها و تغییرات حسی و فیزیکی از قبیل افزایش دما و تغییر رنگ هستند. با اینکه بسیاری از مواد شیمیایی که در آب تنظیم می شوند به صورت طبیعی وجود دارند (کلسیم، ...سدیم، آهن، منیزیم و غیره) اما غلظت آنهاست که تعیین می کند که کدام ماده جزء طبیعی آب است و کدام آلاینده می باشد. غلظت های بالای یک جرء طبیعی آب می تواند اثرات نامطلوبی بر زندگی گیاهان و جانوران ساکن در آب داشته باشد. چیزهایی که اکسیژن آب را مصرف می کنند ممکن است مواد طبیعی از قبیل گیاهان (برگ ها یا علف ها) بوده یا مواد شیمیایی ساخته دست بشر باشند. بعضی مواد طبیعی یا ساخته بشر ممکن است سبب ایجاد کدروت در آب شده و با جلوگبری ار نفوذ نور رشد گیاهان را مختل کنند و یا در آبشش بعضی از گونه های ماهی ها رسوب کند.^[۱۱]

کنترل آلودگی [ویرایش]

فاضلاب خانگی [ویرایش]

۹۹٫۹ ٪ درصد آب خالص پس از استفاده به فاضلاب خانگی تیدیل می‌شود، و فقط ۰٫۱ درصد از سهم این آب را دیگر آلایندها تشکیل می‌شوند. اگرچه این مقدار آلاینده در غلظت‌های پایین یافت می‌شود با این وجود در مقیاس بزرگ (منطقه، شهر) می‌تواند خطرساز باشد. ^[۱۲] در مناطق شهری، فاضلاب خانگی به طور معمول توسط گیاهان پاک کننده فاضلاب متمرکز تصفیه می‌شود. در ایالات متحده، بسیاری از این گیاهان توسط سازمان‌های دولت محلی، غالبا به عنوان راهکارهای عمومی تحت عنوان(POTW) در زمینه تصفیه فاضلاب خانگی ارائه می‌شوند. گیاهان پاک کننده مورد استفاده شهرداری برای کنترل آلاینده‌های متعارف نظیر BOD و جامدات معلق طراحی شده‌اند. یک طراحی خوب و سیستم برنامه ریزی شده (به عنوان مثال، تصفیه ثانویه و یا بهتر از آن) می‌تواند ۹۰ درصد و یا بیشتر از این، آلاینده‌ها را پاکسازی نماید. بعضی از گیاهان زیرسیستم‌هایی نیز جهت تشخیص مواد مغذی و عوامل بیماری زا دارند. گیاهانی که در سیستم تصفیه فاضلاب خانگی مورد استفاده شهرداری هستند برای پاکسازی آلاینده‌های سمی موجود در فاضلاب صنعتی طراحی نشده‌اند. ^[۱۳]

شهرهایی که سرریزهای فاضلابهای بهداشتی یا سرریزهای فاضلاب‌های ترکیبی دارند، اغلب یک یا چند تمهید مهندسی بکار می‌برند تا ترشحات مضر فاضلاب کاهش یابد، از جمله:

• بکارگیری یک رویکرد زیربنایی سبز جهت بهبود ظرفیت مدیریت آب‌های خروشان در کل سیستم، و کاهش سربارهای روغنی تصفیه خانه ها^[۱۴].

• تعمیر و جایگزین کردن تجهیزات مستعمل و معیوب^[۱۵].
• افزایش ظرفیت هیدرولیکی سیستم جمعآوری فاضلاب (بیشتر اوقات گزینهی خیلی گرانی است).

یک خانوار یا کسب وکاری که توسط یک تصفیهخانه شهری به خدمت گرفته شده باشد ممکن است دارای یک مخزن فاضلاب باشد که آب‌های آلوده را تصفیه کرده و به درون خاک می‌ریزد. به همین ترتیب، آب‌های آلوده خانگی را می‌توان به یک سیستم تصفیه خصوصی در همان نزدیکی فرستاد (مانند آنچه در اجتماع روستایی وجود دارد).

به گزارش خبرگزاري اقتصادي ايران،هرچند بحران مالي جهان و كاهش متوالي قيمت نفت، چند ماه است كه در كانون توجه مردم سرتاسر جهان قرار گرفته و تبديل به معضلي بين‌المللي شده است، ولي بدون ترديد مي‌توان گفت كه طليعه بحران جديدي - بحران آب - در راه است كه حل و رفع آن حتي با تزريق ميلياردها دلار به شريان بازارهاي مالي و كاهش توليد نفت نيز امكان‌پذير نخواهد بود.

كمبود آب كه در گذشته به علت كم بودن جمعيت، به اندازه امروز محسوس نبوده، هم‌اكنون با افزايش روزافزون جمعيت جهان و نياز بشر به غذاي بيشتر، بيش از گذشته در حال نمايش عوارض خطرناك خود است. براساس محاسبات پروفسور آندره بنه دك، محقق برجسته كانادايي، بحران آب آشاميدني جهان، بسيار عميق‌تر از آن چيزي است كه اغلب كارشناسان تخمين مي‌زنند.

بنابر اظهارات كارشناسان، با تداوم بي‌توجهي به چنين بحراني، جهان طي دهه‌هاي آينده ممكن است با نسل جديدي از ميليون‌ها آواره (در واقع آواره‌هاي زيست محيطي) مواجه شود كه در تلاش براي جست‌وجوي آب و غذا، به ناچار سرزمين‌هاي خود را ترك كرده و بدين ترتيب موازنه زيست محيطي را در كشورهاي ميزبان به مخاطره مي‌اندازند. اين در حالي است كه بروز خشكسالي‌ها، معضلات اجتماعي، تورم و ركود اقتصادي وضعيت كشورها را آن قدر آسيب‌پذير مي‌نمايد كه اگر الگوي مصرف آب بهبود نيابد، در آينده نزديك، بسياري از كشاورزان در كل قاره‌ها، توانايي توليد مواد غذايي كافي را نخواهند داشت.

بانك سرمايه‌گذاري گلدمن سَكس - يكي از بزرگترين بانك‌هاي اروپا - پيش‌بيني مي‌كند كه مصرف جهاني آب، هر 20 سال 2 برابر مي‌شود. اين در حالي است كه آب بر خلاف نفت كه چند سالي است محققان در پي يافتن جانشين مناسبي براي آن هستند، هيچ جايگزيني ندارد.

در واقع مي‌توان گفت كه تغييرات آب و هوايي، در حال دگرگون كردن الگوي دسترسي به آب سالم است كه بنابر اظهارات كارشناسان و دانشمندان، در نهايت مي‌تواند منجر به خشكسالي‌هاي شديد و متناوب گردد. پرسشي كه ممكن است در اينجا به ذهن خطور كند، اين است كه چطور جهاني كه براي مواجهه با هر بحران، راه‌حلي مي‌يابد، تاكنون براي مقابله با بحران كمبود آب كه آينده بشريت را تهديد مي‌كند، اقدامي جدّي نكرده است؟

مديريت غلط

هر چند كارشناسان در پاسخ به اين پرسش، به مسايلي نظير مديريت غلط و عدم استفاده صحيح از ذخاير طبيعي آب اشاره مي‌كنند، ولي كشورهاي صنعتي هم به شدت در بروز بحران آب در جهان مقصرند. عرضه يارانه‌هاي سخاوتمندانه در آمريكا به منظور توليد سوخت‌هاي زيستي سبب افزايش توليد و برداشت محصولاتي شده كه در مقايسه با ساير محصولات كشاورزي، به مصرف آب بيشتري نياز دارند. در ساير مناطق جهان نيز با اختصاص يارانه‌هاي كلان براي آب، فرهنگ مصرف بي‌رويه آب را كه با قيمت بسيار ارزاني در اختيار‌ مصرف‌كننده قرار گرفته، ترويج مي‌كنند. لزوم توجه به بحران آب، وقتي مهمتر مي‌شود كه بدانيم كمبود آب، صنعت و رشد اقتصادي جهان را نيز تهديد مي‌كند.

بنابر گزارش بانك جي‌پي‌مورگان كه حساب‌هاي 5 شركت بزرگ نستله، يوني لور، كوكاكولا، اَنهويزر و دانون را نگهداري مي‌كند، سالانه اين 5 شركت، بيش از 575 ميليارد ليتر آب مصرف مي‌كنند و اين در حالي است كه مصرف انرژي نيز به شدت نيازمند مصرف آب است. آمارها نشان مي‌دهند كه در آمريكا سالانه 40 درصد آب به دست آمده از بستر درياچه‌ها و سفره‌هاي آب زيرزميني، براي خنك كردن تأسيسات كارخانه‌هاي‌ صنعتي و مراكز توليد انرژي مصرف مي‌شود. با در نظر گرفتن اين موضوع كه كمبود آب، اثرات جانبي و غيرمستقيم ديگري از قبيل:

• تشديد فقر و گرسنگي

• تخريب اكوسيستم

• بيابان‌زايي

را در پي دارد و حتي صلح جهاني را نيز در معرض تهديد قرار مي‌دهد، اگر دولت‌ها و نهادهاي مختلف جهاني از هم‌اكنون در تلاش براي پيدا كردن راه‌حلي براي اين معضل نباشند، تا سال 2030 كه دو سوم جمعيت جهان شهرنشين مي‌شوند، ديگر فرصتي براي رفع اين بحران باقي نخواهد ماند و معلوم نيست كه آن گاه بشريت با چه مشكلاتي مواجه خواهد شد!

جهان قبل از اين كه بتواند به اهداف ديگر توسعه نايل آيد، بايد راه‌حلي مناسب براي رفع بحران جهاني آب پيدا كند. در چنين شرايطي، اگر بگوييم كه آب، نفت قرن 21 است، هيچ بيراه نگفته‌ايم.

تحلیل سازمان ملل متحد از کمبود آب در جهان
بحران آب در جهان تا چه اندازه جدی خواهد بود؟
منبع: سایت رسمی سازمان ملل متحد
وجود مشکل در دسترسی به آب سالم و بهداشتی، از عوامل مهم تشدید فقر در بسیاری از کشورهای دنیا محسوب می‌شود. فقدان آب کافی، یکی از موانع رونق کشاورزی بوده، ضمن آنکه کمبود آب آشامیدنی، به وضعیت بهداشتی نامناسب در مناطق مختلف دنیا دامن می‌زند.

کمبود منابع آب، همچنین پایه بسیاری از تنش‌های خشونت‌آمیز به حساب می‌آید... با این وجود، به نظر می‌رسد که همچنان امکان دسترسی به آب کافی برای همه ما وجود دارد، مشروط بر آنکه فعالیت‌های آلوده‌کننده منابع آب عمومی را متوقف کنیم و با هوشمندی بیشتری از منابع آبی موجود استفاده کنیم تا امکان بهره‌مندی منصفانه همگان از آب آشامیدنی فراهم شود.
بان کی مون (دبیر کل سازمان ملل متحد)


کمبود فیزیکی در مقابل کمبود اقتصادی آب
در یک تقسیم‌بندی کلی، می‌توان معضل کمبود آب را به دو نوع تقسیم نمود: «کمبود فیزیکی آب» و نیز «کمبود اقتصادی آب». مورد نخست به دسترسی پایین به منابع آبی مانند رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و امثالهم مربوط می‌شود، در حالی که مورد دوم به کمبود زیرساخت‌های لازم برای بهره‌برداری از منابع آبی موجود اشاره دارد.
در حال حاضر نزدیک به 1 میلیارد و 200 میلیون نفر (معادل 17 درصد از کل جمعیت دنیا) با معضل «کمبود فیزیکی آب» مواجهند، ضمن آنکه حدود 500 میلیون نفر
(7 درصد جمعیت دنیا) در خطر بالقوه ورود به چنین معضلی قرار دارند. همچنین حدود 1 میلیارد و 600 میلیون نفر (23 درصدجمعیت جهان) با معضل «کمبود اقتصادی آب» دست و پنجه‌ نرم می‌کنند. نرخ رشد مصرف آب در قرن بیستم، تقریبا دو برابر نرخ رشد جمعیت بوده است. از طرف دیگر رشد اقتصادی تولید ناخالص ملی کشورهای مختلف، معمولا نیاز به مصرف بیشتر آب در بخش‌های مختلف کشاورزی و صنعتی را به دنبال خواهد داشت و به این ترتیب می‌توان پیش‌بینی كرد که معضل کمبود آب، یکی از معضلات کلیدی قرن بیست و یکم محسوب می‌شود.
از طرف دیگر لازم به توجه است که منابع آب موجود در سطح جهان، به آسانی برای پوشش نیازهای جمعیت فعلی دنیا کفایت می‌کند، اما به دلیل برخی ویژگی‌های طبیعی و نیز برخی پدیده‌های دست‌ساخته انسان، معضل کمبود آب در بخش‌های بزرگی از دنیا وجود دارد؛ پدیده‌هایی همچون کمبود منابع آبی در برخی مناطق جغرافیایی، آلوده‌سازی منابع آبی و نیز مدیریت نامناسب منابع آبی موجود که منجر به هدر رفتن بخش بزرگی از منابع آبی در فرآیند تسویه، توزیع و انتقال می‌شود.

کمبود آب و تاثیر آن بر اهداف توسعه هزاره سازمان ملل متحد
«اهداف توسعه هزاره سازمان ملل متحد» (Millennium Development Goal)؛ سندي كه در آغاز قرن بیست و یکم تدوین شد، می‌کوشد تا اهدافی کلی برای دستیابی به سطح توسعه اقتصادی قابل قبول در سطح جهان ارائه نماید. موفقیت یا شکست در تقابل با بحران کمبود آب، می‌تواند تاثیرات قابل توجهی در مسیر دستیابی به اهداف مذکور بر جای گذارد که برخی از آنها عبارتند از:
• عدم دسترسی به آب کافی برای مصارف خانگی و نیز مصارف تولیدی (مانند مصرف در کشاورزی و نیز برخی حوزه‌های صنعتی)، تاثیر مستقیمی بر افزایش فقر و نیز کاهش امنیت تغذیه خواهد داشت.
• دسترسی به آب آشامیدنی سالم و نیز سیستم فاضلاب مناسب، می‌تواند ریسک گسترش بسیاری از بیماری‌های شایع در مناطق فقیرنشین را کاهش دهد.
• بهره‌مندی از سیستم‌های مدرن تصفیه فاضلاب، می‌تواند از یک سو به کاهش فشار بر منابع آبی کمک کرده و از سوی دیگر افزایش سلامت شهروندان و نیز کاهش آلودگی محیط زیست را به دنبال آورد.
• کمک کشورهای ثروتمند به کشورهای فقیر برای توسعه تکنولوژی‌های مورد نیاز برای سیستم‌های مدرن تسویه آب و توزیع و انتقال آب آشامیدنی، می‌تواند به کاهش تلفات آب در این کشورها کمک کند. همچنین مشارکت کشورهای ثروتمند در تامین مالی بخشی از سرمایه‌گذاری مورد نیاز برای ایجاد پروژه‌های مدرن آب و فاضلاب در کشورهای در حال توسعه، می‌تواند زمینه‌ساز توسعه پایدار در این کشورها بوده و بستر مشارکت اقتصادی سازنده‌ای را فراهم کند که منجر به سود اقتصادی برای هر دو طرف مشارکت خواهد بود.
• تامین امنیت غذایی، از یک طرف به کلیه مردم دنیا منفعت می‌رساند و از طرف دیگر به روستاییان عمدتا فقیری که اشتغال آنها به تولید محصولات غذایی مختلف وابسته است.
یکی از کلیدی‌ترین زیربناهای تامین امنیت غذایی، به تامین منظم آب مورد نیاز برای کشاورزی مربوط می‌شود. هم‌اکنون در بسیاری از کشورهای در حال توسعه، بخش قابل توجهی از کمبود آب کشاورزی، از هدر رفتن آب در کانال‌های آبیاری فرسوده یا تبخیر آب به دلیل طراحی غیرعلمی شبکه توزیع ناشی می‌شود و به این ترتیب تزریق سرمایه و نیز تکنولوژی مدرن به این بخش‌ها خواهد توانست موتور محرکه مناسبی برای رشد اقتصادی مناطق روستایی باشد.

کمبود آب از دید متخصصان
هیدرولوژیست‌ها (متخصصان حوزه آب) معمولا برای ارزیابی شدت کمبود آب در هر منطقه، از نسبت آب سالم قابل دسترسی بخش بر جمعیت آن منطقه استفاده می‌کنند. به این ترتیب مناطقی که میانگین دسترسی سالانه به آب برای هر نفر کمتر از 1700 مترمکعب باشد را مناطق دارای «مضیقه آبی»(Water Stress) می‌نامند. اگر در منطقه‌ای این شاخص به زیر 1000 مترمکعب به ازای هر نفر سقوط کند، از اصطلاح «کمبود آب» (Water‌Scarcity) و در صورت سقوط شاخص به زیر 500 مترمکعب برای هر نفر از اصطلاح «کمبود شدید آب» یا «بحران آبی» استفاده می‌شود.
در کنار این تعاریف، لازم به توجه است که مساله کمبود آب می‌تواند به منزله امری نسبی تلقی شود. به عبارت دیگر با توجه به آنکه کمبود آب را به معنای بیشتر بودن تقاضا نسبت به عرضه آب تعریف کنیم، این مقوله ارتباط قابل‌توجهی به نوع رفتار مصرفی در منطقه مورد بررسی خواهد داشت. برای مثال ممکن است در برخی مناطق، اشتغال بخش عمده ساکنان از طریق تولید برخی محصولات کشاورزی و دامی خاص تامین شود که مصرف بالای آب را طلب می‌کند و به این ترتیب میانگین تقاضای آب به ازای هر نفر را به شدت افزایش می‌دهد.
همچنین در بخش عرضه آب، نحوه طراحی سیستم توزیع آب و میزان هدر رفتن آب در شبکه توزیع، نقشی مهم در کمبود آب ایفا می‌کند.

آمار و ارقامی در مورد کمبود آب در جهان
• هم‌اکنون حدود 700 میلیون نفر در 43 کشور جهان با بحران آبی و کمبود شدید آب مواجه هستند.
• تخمین زده می‌شود که تا سال 2025 میلادی، تقریبا یک میلیارد و 800 میلیون نفر در مناطقی درگیر با بحران آبی زندگی کنند.
• با فرض آنکه روند تغییرات آب و هوایی در جهان، مشابه وضعیت فعلی ادامه یابد، تخمین‌زده می‌شود که در سال 2030، نزدیک به 4 میلیارد نفر از مردم جهان در معرض خطر کمبود شدید آب خواهند بود.
• کشورهای واقع در صحرای آفریقا، در مقایسه با سایر مناطق جهان، بدترین وضعیت کمبود آب را تجربه می‌کنند.

ما  آب را از پدرانمان به ارث نبرده ایم بلکه از فرزندانمان به

 امانت گرفته ایم...

اهميت آب از نظر قرآن

آب درآموزه هاي قرآني مايه حيات همه موجودات جاندار در زمين است. از اين روست كه به صراحت مي‌فرمايد: جعلنا من الماء كل شي حي؛ ما هر چيز زنده را از آب قرار داده ايم.

آب مايه آسماني است  چنان كه مايه بركت نيز مي‌باشد .البته و براي بركت يابي مي‌بايست انسان ايمان و تقوا را مراعات كند. به اين معنا كه همين آب كه ماده حيات بشريت و رشد و شكوفايي تمدني است و از آسمان پاك مي‌بارد براي اين كه مبارك باشد و بركت را براي بشريت پديد آورد مي‌بايست، آدمي‌را به سوي ايمان به خدا و تقوا بكشاند وگرنه همان باران و آب آسماني مايه هلاكت و نيستي مي‌شود و همانند سيل هاي عظيم همه چيز را مي‌شويد و مي‌برد و يا همانند بوران هاي سخت از ريشه مي‌خشكاند.

آب هم چنان كه مايه حيات و عنصر اصلي تمدني و شكوفايي آن است هم چنين مايه درمان و شفابخش بشر از بيماري نيز مي‌باشدآب سرد و شيرين درمانگري بيش تري دارد و نوشيدن آن به عنوان مايه شفا درون و شستن به آن مايه شفاي بدن و پوست و گوشت آدمي‌است.

خداوند نه تنها آب را به عنوان يكي از آيات بزرگ خويش مي‌شناساند كه انسان با تفكر در آن مي‌تواند به آفريدگاري و پروردگاري خداوند برسد بلكه خداوند در آياتي بر انسان منت مي‌گذارد كه وي را با آب گوارا سيراب مي‌كند

هرچند كه مطلق آب به عنوان آيه اي درخور توجه مطرح مي‌شود و درآيه 12سوره فاطر توجه به منافع آب هاي تلخ و شيرين مورد تاكيد است ولي آب شيرين و خنك به عنوان مهم ترين عنصر مورد توجه است و شكر خاص مي‌طلبد

+ نوشته شده در  پنجشنبه نوزدهم اسفند 1389ساعت 20:14  توسط لیلا قدوسی  |  نظر بدهید

آب و اهمیت آن از منظربرخی ادیان و آئین‌ها

جایگاه آب درفرهنگ ایرانی

مطالعه موضوعات مرتبط با آب از دو ديدگاه قابل بررسي است: يکي نگرش کمي که البته بر پايه قوانين و فرمولهاي متداول علمي استوار است، و ديگري نگرشي که به مباحث معنوي حيات نيز مي پردازد. اين نگرش آب را به عنوان ماده اوليه حيات معرفي مي کند و قدمت آن را پيش از خاک مي داند. چنانچه الياده در مورد قدمت آب نسبت به خاک مثالي از سفر پيدايش مي آورد، يکي از وجوه بارز اين نوع نگرش و همچنين آنچه از متون مذهبي برمي آيد، جنبه نمادين و معاني معنوي طبيعت و عناصر طبيعي و از جمله آب است. در هر مجموعه مذهبي و فرهنگ ديني و معتقد به ماوراءالطبيعه آب نقشي اساسي ايفا مي نمايد. اعمالي چون وضو، غسل، غسل تعميد، تطهير، شستشوي اموات، آب پاشيدن به دنبال مسافر، آب پاشيدن بر گور، که در اديان و فرهنگ هاي مختلف رايج هستند، به علاوه مثلها و جملاتي که در مورد و ارزش آب ذکر مي شود، جملگي گوياي اهميت نمادين آب در زندگي انسان هستند. در اساطير ايراني آمده است که زرتشت قبل از همپرسگي (ملاقات) با امشاسپند از آب گذر مي کند. گذشتن از آب در اساطير ايراني اهميت خاصي دارد. اغلب قهرمانان پيش از دست يافتن به موفقيت بزرگ، از آب مي گذرند. اين شايد در اصل بر اين پايه استوار باشد که با هر بار از آب گذشتن، تولدي تازه وقوع مي يابد.(1) انديشه نوشيدن از آب حيات، که به آب زندگي، آب جاودانگي، آب جواني، آب حيوان، آب بقا، عين الحيوه، نهر الحيوه، چشمه اي و در مغرب زمين به چشمه جواني(Fountain of youth) شهرت دارد، و يا فرو رفتن در آن، انديشه اي است که شايد به اندازه عمر بشر قدمت دارد. قهرمانان اساطيري بسياري ملل که يا در پي زندگي جاويد بوده و يا به آن دست يافته اند از جمله گيلگمش، اسفنديار، آشيل، و حتي در متون اسلامي نيز به خضر و الياس و اسکندر ذوالقرنين اشاره شده است. مروري بر زندگي حضرت نوح(ع) بيانگر آن است که چگونه آب عامل تطهير کل زمين از شرک و کفر مي گردد و تنها موحدان و آنچه با آنها هستند در امان مي مانند. از آنجايي که سمبليسم نقشي بنيادين در حات مذهبي انسان ايفا مي کند، حتي امروزه نيز که با رشد کميت گرايي نقش نمادها کمرنگ شده است، نشانه ها، تقريباً همان نقش را در زندگي انسان مدرن ايفا مي نمايند. ناگفته نماند که علي رغم همه اينها جهان معاصر، به مرور به نقش دين و معنويت بر دستيابي حياتي سالم براي انسان آگاه شده و حتي غيرمعتقدان، نيز زنده نگهداشتن و ترويج شعائر ديني و معنوي را توصيه مي کنند.

فرهنگ ايراني و آب
 

فرهنگ هاي مختلف اهميتي خاص براي آب قائل بوده اند. براي نمونه طبق متون عهد عتيق، قدمت آب قبل از خاک بوده است. مروري اجمالي بر متون اسلامي نيز بيانگر قدمت يا خلق آب قبل از زمين است؟ چنانچه علامه طباطبايي در تفسير آيه « و کان عرشه علي الماء» (هود، 7)، با يادآوري اين نکته که همگي موجودات زنده از آب به وجود آمده اند، مي نويسد: «اين جمله حال است و معناي آن اين است: عرش خدا روزي که آسمانها و زمين را آفريد، بر آب بود. تعبير قرار داشتن عرش خدا روي آب کنايه از آن است که ملک خدا در آن روز بر اين آب که ماده حيات است قرار گرفته بود؛ زيرا عرش ملک مظهر سلطنت اوست و استقرار عرش روي که چيز، يعني قرار داشتن و ملک و سلطنت بر آن چيز. مراد از «استواء» بر ملک نيز در دست گرفتن ملک و شروع به تدبير ملک است.» (2) همچنين در تفسير اين آيه مرحوم طبرسي مي نويسد: «و اين جمله دلالت دارد بر آنکه عرش و آب پيش از خلقت آسمانها و زمين وجود داشته، و آب به قدرت پروردگار متعال در جايگاه ديگري بوده که خداوند به کمال قدرت خويش آن را در آن جايگاه نگاه مي داشته.» (3)
هدف غايي حيات انسان طبق تعاليم اسلامي عبارت از رسيدن به قرب الهي و کمال معنوي است؛ بنابراين فعاليت هاي انسان بايستي به گونه اي تنظيم و هدايت شوند تا همواره انسان را در طي مسير در صراط مستقيم و به سمت هدف تعيين شده حياتش ياري نمايند که يکي از مهمترين آنها رابطه اي است که انسان مي تواند با طبيعت برقرار نمايد. طبيعت و عناصر طبيعي با معاني نماديني که در خويش مستتر دارند همواره مي توانند به صورت هادي و راهنما و ابزار شناختي عمل نمايند که انسان را به ارزشها و اصول متذکر مي گردند.
يکي از اهداف مترتب بر حيات و حرکت طبيعت، اصل کمال جويي آن است. اين اصل به نحوي در سراسر کائنات جاري و ساري است که مي توان گفت: جملگي اشيا کمال جو بوده و از يکديگر نيز مراقبت مي نمايند تا هيچ جزء و عنصري از مسيري که برايش معلوم شده است تخطي ننمايد. علامه طباطبايي علاوه بر اشاره به ميل طبيعت به کمال، در مورد مراقبت عناصر طبيعي از يکديگر مي فرمايد: «هر موجودي در ضمن نظام وجودي خاص خود، حرکت مي کند و اگر از خط معيني که ساير ارباب براي او معين کرده اند منحرف شود به اختلال نظام آنها منجر خواهد شد و اين، درگيري يک موجود است با نظام علل و اسباب. در اين حال ساير ارباب هستي يعني اجزاي ديگر عالم وجود به پا مي خيزند تا کار اين موجود را تعديل کنند و آن را به خطي باز گردانند که با آنها سازگار باشد و شر را از خود دفع کنند. اگر اين جزء هستي که از راه راستي که براي او ترسيم کرده اند، منحرف شده، به استقامت گراييد که چه بهتر، و گرنه اسباب خردکننده ي طبيعت و مصيبتها و بلاياي نازله، پايمالش خواهند ساخت و اين يکي از نواميس کلي طبيعت است.(4) «همچنين علامه جعفري نيز با بيان عقايد مکاتب مختلف در مورد کمال جوي و رو به سوي تکامل داشتن هستي، به اين نکته مهم اشاره مي کند که در ميان عقايد مختلف، عقيده صريح به عدم حرکت هستي به سمت کمال ديده نشده است.(5) و به همين جهت است که انسان قبل از دوران مدرن با نگرشي ديني و کيفي به طبيعت و عناصر آن مي نگريست.
با اين مقدمه بي مناسبت نيست تا به معنا و اهميت آب در ايران قبل از اسلام اشاره اي به عمل آيد. در ايران باستان آب مقدس به شمار مي رفت و به عقيده زردشتيان، آب پس از آتش مقدس ترين عنصر است. نظر به تقدسي که براي آب قائل بودند، آلوده کردن آن را با پليديها گناه به شمار مي آوردند، به ويژه آلوده ساختن آن با مردار از گناهان بزرگ به شمار آمده است.
آب در آيينهاي ديني زردشتيان از عناصر لازم به شمار مي رود. آب دومين آفريده از آفريدگان هفتگانه اي است که اورمزد آفريد و نگاهباني آنها برعهده ي خرداد امشاسپند است.(6) بنابر عقيده اي، همه ي خلقت در اصل به صورت قطره آبي بود و بنابر نظر ديگري، اصل همه آفريدگان از آب بود به جز تخمه ي مردمان و چارپايان سودمند که از آتش است.(7) در توضيح مطالب فوق مي توان گفت که براساس متون بندهش آب (پس از آسمان) دومين آفريده مادي از ميان هفت آفريده هرمزد (اهوره مزدا) پس از آتش، مقدس ترين عنصر است و چنين تشريح شده است: «سپس از گوهر آسمان آب را آفريد به اندازه اي که [اگر] مردي دو دست بر زمين نهد و به دست و پاي رود، آنگاه آب تا شکم او بايستد، بدان بلندي آب بتاخت. او به ياري [آن آب] باد و باران را آفريد که مه، ابر باراني و برف است.» اما در جاي ديگر بندهش، اساساً منشأ آفرينش مادي را آب دانسته و مي گويد: نخستين آفريده چونان قطره آبي بود. به يک سال، هرمزد آسمان و آب و زمين و [ساير موجودات] را آفريد.» (8) در مدت زمان خلق آب نيز گويد: «ديگر [پس از آسمان] آب را آفريد به پنجاه و پنج روز که از مهرماه ارديبهشت تا روز آبان ماه تير. پنج روز درنگ کرد تا روز دي به مهر. آن پنج روز گاهنبار و آن را نام مديوشم [ميان تابستان] است. آن را گزارش اينکه او آب را روشن بکرد، زيرا نخست تيره بود. از ميان ده نبردي که آفريدگان گيتي در مقابل اهريمن کردند، آب دومين نبرد را به انجام رساند.(9)
تتبعات در متون ايران باستان حاکي از آن است که آب نماد آگاهي و دانش است: «اورمزد با خرد همه آگاهي دانست که زرتشت سپيتمان ستوده فروهر، چه انديشد. دست زرتشت را فراز گرفت و اورمزد پاک، مينوي افزوني، دادار جهان مادي، خرد همه آگاهي را به پيکر آب (به شکل آب) بر دست زرتشت کرد و او را گفت که: ار آن بخور.» (10) نبايد فراموش کرد که خرد از خصوصيات واروناي هندي ايزد آبها و از مشخصات اهوره- وارونا، در ايران است.
«در عقايد ايرانيان باستان وارونا که يکي از دو ايزد اصلي ريگ وداست، همانند و همراه ميترا پاسبان «رتا» يا نظام اخلاقي و نظم و ترتيب جهان طبيعي است. پيروانش عقيده دارند که اوست که باران عسل مانند را بر زمين فرو مي افشاند. از ميان همه جلوه ها، آب مخصوص اوست، و يکي از القابش «فرزند آب» است.(11) در مورد آيين ميترا نيز آمده است: «سوما ايزد زندگي است. اين ايزد در واقع تجسد باران است که از ماه به زمين مي ريزد و باعث رشد گياهان مي شود، و غذاي انسان و حيوان را فراهم مي آورد. نزد موجودات نرينه شيره نباتات تبديل به دانه مي شود و نزد موجودات مادينه تبديل به شير. با مرگ موجود زنده، جوهر حيات به ماه بر مي گردد، وقتي ما پر مي شود، سوما همچون شرابي که در ساغر ريزند، در ماه ريخته مي شود. پس سوما آب زندگاني است و خدايان هر ماه از آن مي نوشند.»
از آنجايي که از نظر ايرانيان باستان آب عنصري مقدس بود که آلودن آن مجاز نبود و علاوه بر آن تطهير و پاکي انسان و زندگي او امري توصيه شده و مورد توجه بود، به منظور رعايت هر دو مورد (يعني حفظ تقدس آن و پاکي انسان و زندگي او)، راههايي انديشيده مي شد تا بتوان به اين دو امر ظاهراً متناقض جامه عمل پوشاند. بي مناسبت نيست تا به مثالهايي از مرحوم مهندس پيرنيا توجه شود: «در گذشته هاي دور (از حدود 1500 يا 2000 سال قبل) شستشوي معمولي به صورت حاضر نبود. گرمابه ساختماني گرم با ظرفي بزرگ به نام آبزن بود. از آن جهت که آب را مقدس مي شمردند و نمي خواستند آن را آلوده کنند، آب استفاده شده را بعد از استحمام روي زمين يا به آسمان پاشيده و به هيچ عنوان آن را وارد آب پاک نمي کردند. هنوز نيز در حومه شهر يزد، در موقع شستشوي لباس به طور مستقيم به نهر آب دست نمي زنند، بلکه مجرايي در کنار نهر ايجاد مي کنند و اتصال آن با آب روان را از بين مي برند و در آن رخت خود را مي شويند و بعد از استفاده، روي آن خاک مي ريزند يا آن را بر روي زمين مي پاشند. در سيرجان براي جلوگيري از آلودگي آب قنات، آبي به نام شيفتل (شيفت به معني زير و تل به معني زمين) داشتند. کهن شير يا آب روان از تمام خانه ها مي گذشت (از آشپزخانه و ديگر فضاهاي مورد نياز) و آب مصرفي تميز را با ظرف برداشته، آب مصرف شده را در شيفتل مي ريختند و سپس به بيابان هدايت مي کردند.» (12)
نکته قابل توجه در اين است که آلودن آب کار اهريمن و ياران او قلمداد مي شده است: « او [اهريمن] بر آب بدمزگي را فراز برد.»(13) و در مورد ظلمهاي ضحاک آمده است که «آب و آتش و گياه را از زمين برد و گناه گران کند و افراسياب آب را از ايرانشهر بازداشت. [ و ضحاک گويد]: هر که آب و آتش و گياه را نيازارد، آنگاه او را بياوريد تا وي را بَجَوم.» (14) به اين ترتيب فرهنگ ايرانيان پيش از اسلام به نکاتي بنيادين در مورد آب از جمله تقدس آب، پاکيزگي و طهارت با آب (در عين نيالودن منابع اصلي و سرچشمه هاي آب)،
آلودن آب به دست اهريمن و ياران او، و... توجه داشته اند. «فرشته ناهيد که فزاينده ثروت و آب و آباداني است، نمودار زيبايي آرماني شناخته مي شود: زني بلند بالا، خوش اندام، با بازواني سفيد و ستبر، آراسته به زينت هاي باشکوه، طوق بر گردن و کمر بر ميان، که آب از شانه هايش سرازير است.» (15) نتيجه منطقي پيوند معنويات با اديات در گات ها، اين است که اگر تقوا سبب رستگاري فرد در عالم مينويي مي شود، پاکيزگي و طهارت- که پرستاري از هفت آفرينش عالم گيتوي است- نيز باعث فرا رسيدن فراشگرد خواهد شد. آفرينشهاي اهوره مزدا همه پاک و منزه مي باشند. آنچه دست ساخته او را آلوده کند، مانند چرکي و بيماري و زنگ زدگي و پوسيدگي و کپک و تعفن و سرانجام مرگ، از رزم افزارهاي «انگره مينو» است. پس هرگونه کثافت زدايي، هر چند ناچيز و بي مقدار، شرکت در دفاع از آفرينش هاي نيک و گامي در جلو انداختن بازسازي فرجامين است.
فرهنگ ايرانيان، پس از اسلام در جملگي زمينه هاي خويش متأثر از تعاليم و جهان بيني اسلامي بوده است. به اين ترتيب اولين منبع استخراج موضوعات مرتبط با آب نيز متون اسلامي خواهد بود. با اين تذکر که کلمه «ماء» به معناي آب 61 بار در قرآن کريم تکرار شده است، در تفکر اسلامي آب به عنوان مايه اصلي حيات معناي نمادين والايي را در خويش مستتر داشته و به عنوان بسياري ارزشها و زمينه ها لازم براي زندگي سالم و پايدار در زمين ايفاي نقش مي کند، از جمله عناوين زير که با استناد به اهميت آنها و همچنين عوامل مادي و رواني متعدد مترتب بر نقش آب در حيات انسان مي توان تماس با آن را به عنوان عنصري نمادين و حياتبخش به صورتهاي جاري و ساکن در فضاهاي مختلف زندگي انسان توصيه نمود. در واقع با ظهور اسلام و گسترش آن، ايرانيان مسلمان نيز ضمن حفظ آن دسته از رسوم و باورهاي خويش در مورد آب که تضادي با تعاليم اسلام نداشت، با توجه به تعاليم اسلامي، فرهنگ خويش را غنا بخشيده و در مقوله رابطه انسان با طبيعت و از جمله آب آن چنان رشدي را جلوه گر نمودند که در کمتر منطقه اي از جهان قابل مشاهده است. بي مناسبت نيست تا ابتدا به ويژگيها و مباني اين تفکر در قرآن کريم اشاره شود:
حيات بخشي: آب، به عنوان مايه ي حيات هر موجودي معرفي گرديده است: «و جعلنا من الماء کل شيء حي: و از آب هر چيزي را زنده گردانيديم.» (انبياء، 30). آيات ديگري که به خلق موجودات زنده از آب اشاره دارند عبارتند از: خلق انسان از آب (فرقان، 54 و مرسلات، 20) و خلق هر حيوان از آب (نور، 45). علاوه بر اينکه آب به عنوان عامل حيات جانداران معرفي مي شود، شهر و زمين نيز از مقولاتي هستند که حيات و زنده شدن آنها توسط آب صراحتاً مورد تأکيد کلام الهي قرار گرفته است: «و ما انزل الله من السماء من رزق فاحياء به الارض بعد موتها: آنچه خدا از آسمان براي روزي خلق از برف و باران مي فرستد و زمين را پس از مرگ ديگر بار زنده مي سازد...» (جاثيه، 5) آيات مکرر ديگري هم به اين موضوع اشاره مي نمايند، از جمله: آب عامل حيات شهر مرده (فرقان، 9- 48؛ فاطر، 9؛ زخرف، 11 و ق، 11)، آب عامل حيات زمين بعد از مردن آن (بقره، 164؛ نحل، 65؛ عنکبوت، 63؛ روم، 24؛ فاطر، 9؛ و جاثيه، 5)، آب از آسمان، عامل رويش گياه و سيراب کردن (زنده کردن)شهر مرده (اعراف، 57 و لقمان، 10) و آب عامل رويش گياه و زنده شدن زمين (فصلت، 39).
نماد بهشت: قرآن مجيد در مواضع مختلف آب را به عنوان يکي از عناصر و نعمات بهشتي معرفي مي نمايد: «و بشر الذين آمنوا و عملوا الصالحات ان لهم جنات تجري من تحتها الانهار...: مژده ده کساني را که ايمان آوردند و نيکوکار شدند به يقين آنها راست باغهايي که جاري است در آنها نهر هاي آب» (بقره، 25) موضوعات ساير آياتي که به آن موضوع اشاره دارند عبارتند از: آب جاري تحت غرفه هاي بهشت (زمر، 20)، آب جاري در بهشت(اعراف، 43)، آب جاري و درخت در بهشت (بقره، 25؛ آل عمران، 15، 136، 195 و 198؛ نساء، 13، 57، و 122؛ مائده، 12، 85 و 119؛ توبه، 72، 89 و 100؛ يونس، 9، رعد، 35؛ ابراهيم، 23؛ نحل، 31؛ کهف، 31؛ طه، 76؛ حج، 14 و 22؛ عنکبوت، 58؛ محمد، 12؛ فتح، 5 و 17؛ حديد، 12؛ مجادله، 22؛ صف، 12، تغابن، 9؛ طلاق، 11؛ تحريم، 8؛ بروج، 11؛ بينه، 8)، آب زلال در بهشت (واقعه، 31)، آب سرد و شراب طهور در جهنم نيست (نبأ، 24)، آب از سرچشمه هاي گوارا به بندگان خاص خدا در بهشت (دهر، 6)، چشمه هاي آب در بهشت براي متقين (ذاريات، 15) و نهر آب و شير و شراب و عسل در بهشت (محمد، 15).
پاکي و پاک کنندگي: قرآن کريم اصولاً آب را به صفت طهور (پاک و پاک کننده) و مبارک و خجسته توصيف مي نمايد: «و انزلنا من السماء ماء طهورا: از آسمان آبي پاک و پاک کننده نازل کرديم» (فرقان، 48) و «و انزلنا من السماء مبارکا: از آسمان آبي خجسته و مايه برکت نازل کرديم» (ق، 9) که در تفسير آن گفته اند: «طهور يعني بسيار پاکيزه که خود به خود پاک است و غير خود را پاکيزه مي کند، چرک را شستشو مي دهد و پليديهاي روحي را مي زدايد.» (16) برخي ديگر از آيات مرتبط با اين موضوع عبارتند از: آب براي وضو و غسل (نساء، 43؛ مائده، 6 و فرقان، 10) و آب عامل پاکي (انفال، 11).
عمران و آباداني: آيات مکرري از قرآن کريم به آباداني زمين و زيبا و خرم و شاداب نمودن آن توسط آب اشاره دارند: «و هو الذي انزل من السماء ماء فاخرجنا به نبات کل شيء...» اوست خدايي که از آسمان باران فرو بارد تا هر نبات بدان برويانيم و سبزه ها را از زمين برون آريم و در آن سبزه ها دانه هايي که بر روي هم چيده شده، پديد آريم و از نخل خرما خوشه هاي پيوسته به هم برانگيزيم و باغهاي انگور و زيتون و انار که برخي شبيه و برخي نامشابه به هم است، خلق کنيم. شما در آن باغها هنگامي که ميوه آن پديد آيد و برسد، به چشم تعقل بنگريد که در آن آيات و نشانه هاي قدرت خدا براي اهل ايمان هويداست. (انعام، 99) ساير آيات و موضوعات مرتبط با اين بحث عبارتند از: آب عامل رويش، آباداني (بقره، 21 و 164؛ انعام، 99؛ کهف، 45؛ حج، 5؛ مؤمنون، 19 و قمر، 11)، عامل خرمي زمين (حج، 63 و نمل، 60)، عامل رويش ثمرات مختلف رنگارنگ و ميوه (فاطر، 7)، عامل رويش زراعت (زمر، 21 و ق، 9)، عامل رويش گياه و سيراب کردن و زنده کردن شهر مرده (اعراف، 57 و لقمان، 10)، عامل رويش محصول (سجده، 27) و عامل رويش گياه و زنده شدن زمين (فصلت، 39). همراهي آب و گياه در بهشت موضوع بسياري آيات قرآن هستند. ضمن آنکه بسياري آيات به آباداني و رويش گياه و خرمي توسط آب اشاره داشتند. علاوه بر اينها آيات ديگري نيز به اين موضوع اشاره مي نمايند: آب عامل رويش محصول (سجده27)، عامل رويش گياه و زنده شدن زمين (فصلت، 39)، آب و باغ: رحمت (نوح، 12) و آب و باغ، مدد الهي (شعراء، 134). همراهي آب و گياه براي انسان آن چنان واجد اهميت است که در قرآن کريم، دوري از آب و باغ به عنوان عذاب مطرح شده است (حاقه، 11).
تذکر دهي: آب و تأثيرش در تداوم حيات و اندازه و نحوه نزولش در قرآن کريم به عنوان آيات قدرت و علم الهي و از آن بالاتر به عنوان يکي از اساسي ترين منابع شناخت و اثبات وحدانيت الهي معرفي شده است: «ما براي شما آب را به قدر معين از آسمان رحمت نازل در زمين ساختيم.» (مؤمنون، 17). آيات ديگري نيز از طريق اشاره به موضوعات متعدد و متنوعي به اين اصل اشاره نموده اند؛ از جمله: اگر آب به روي زمين فرود رود، کي آن را پديد مي آورد؟ (ملک، 30)، ثمرات و رزق انسان از آب (ابراهيم، 32)، خدا در زمين آب و گياه پديد آورد (نازعات، 31)، طغيان آب، عذاب (شعراء، 57)، قرار دادن نهر آب در زمين توسط خدا (رعد، 3 و نمل، 61)، هنگام نوشيدن آب به آن توجه داريد؟ (واقعه، 68)، اشاره به آب به عنوان يکي از نشانه هاي قدرت خدا (نحل، 12- 10 و بقره، 164) و آب حامل پيامهاي تذکر و عبرت براي انسان است (فرقان، 5- 4 و زمر، 21). اهميت نزول آب از آسمان که در قرآن کريم به کرات مورد اشاره قرار گرفته است غالباً به همراه موضوع مهم ديگري ذکر شده است از جمله: «و خدا از آسمان باران را فرستاد تا زمين را پس از مرگ زنده کرد البته در اين کار آيت قدرت و حکمت الهي براي آنان که سخن بشوند پديدار است.» (نحل، 65) و اوست خدايي که از آسمان باران فرو بارد تا هر نبات بدان برويانيم و سبزه ها را از زمين برون آريم و...» (انعام، 99). ساير آيات و موضوعات مرتبط با اين بحث عبارتند از: نزول آب از آسمان (بقره، 22 و 164؛ انعام، 6 و 99؛ رعد، 17؛ ابراهيم، 32؛ انفال، 11؛ طه، 53؛ حج، 63؛ مؤمنون، 18؛ نور، 43؛ فرقان، 48؛ زخرف، 11 و جاثيه، 5)، آب از آسمان براي سيراب کردن (حجر، 22 و فرقان، 49)، براي نوشيدن و پرورش درخت (نحل، 10)، براي سيراب کردن (حجر، 22 و فرقان، 49)، آب از آسمان، عامل خرمي زمين (حج، 63 و نمل، 60)، عامل رويش ثمرات مختلف رنگارنگ و ميوه (فاطر، 7)، عامل رويش زراعت (زمر، 21 و ق، 9)، عامل رويش گياه و سيرابي زنده کردن شهر مرده (اعراف، 57 و لقمان، 10)، آب از آسمان، غفرانيت و رحمت (نوح، 11) و آب از ابر (نبأ، 14)
علاوه بر آيات مذکور در قرآن مجيد، رواياتي بسيار از معصومين(ع) نيز به جنبه هاي مختلف رابطه آب و حيات انسان اشاره نموده اند، براي نمونه: از پيامبر اسلام(ص) منقول است که: «از جمله اعمال و نيکي هاي مؤمن که بعد از مرگ بدو مي رسد، دانشي است که منتشر کرده باشد،... يا نهري که به کمک او جريان يافته باشد.» در جاي ديگري نيز مي فرمايد: «هفت چيز است که پاداش آن براي بنده در قبر او و پس از مرگش دوام دارد: کسي که علمي را تعليم دهد، يا نهري به جريان آرد، يا چاهي حفر کند...» همچنين: «سه چيز چشم را قوت مي دهد، ديدن سبزه و آب جاري و روي خوب.» (17) و اينکه حمد خدا پس از آشاميدن آب سبب خشنودي خداست.(18) ايشان در مورد پاکي آب نيز فرموده اند: «آب پاکي است و چيزي آن را نجس نمي کند، جز آنچه بو و مزه و رنگ آن را تغيير دهد» و اينکه «هر مسلماني که مسلمان تشنه اي را سيراب کند، خداوند روز قيامت از شربت سر به مهر به او بنوشاند.» و نهايتاً اينکه، نيکي از کساني که در قيامت خداوند با آنان سخن نگويد و به آنها ننگرد، مردي است که آب زيادي خود را از ديگران دريغ کند.» (19)
در مورد رابطه خلقت جهان و آب در کلام علي(ع) آمده است: «آنگاه خداوند سبحان فضاهاي شکافته را پديد آورد و به هر سوي راهي گشود و هواي فرازين را بيافريد و در آن آبي متلاطم و متراکم با موجهاي دمان جاري ساخت و آن را بر پشت بادي سخت و زنده توفان زاي نهاد و فرمان داد که بار خويش بر پشت استوار دارد و نگذارد که فرو ريزد و در همان جاي که مقرر داشته بماند. هوا در زير آن باد گشوده شد و آب بر فراز آن جريان يافت [و تا آن آب در تموج آيد] باد ديگري بيافريد و اين باد، سترون بود که تنها کارش، جنبانيدن آب بود. آن باد همواره در وزيدن بود وزيدني تند، از جايگاهي دور و ناشناخته و فرمانش داد که بر آن آب مواج، وزيدن گيرد و امواج آن دريا برانگيزد و آن سان که مشک را مي جنبانند، آب را به جنبش واداشت. باد به گونه آب بر آن مي وزيد، که در جاي تهي از هر مانع بوزد. باد آب را پيوسته زير و رو کرد و همه اجزاي آن در حرکت تا کف بر سر برآورد، آن سان که از شير، کره حاصل شود. آنگاه خداي تعالي آن کفها به فضاي گشاده، فرا برد و از آن هفت آسمان را بيافريد.» و همين طور در مورد خلق انسان نيز مي فرمايد: آنگاه خداي سبحان، از زمين درشتناک و از زمين هموار و نرم و از آنجا که زمين شيرين بود و از آنجا که شوره زار بود، خاکي برگرفت و به آب بشست تا يکدست و خالص گرديد. پس نمناکش ساخت تا چسبنده شد و از آن پيکري ساخت داراي اندامها و بدنها و مفاصل.»
در فرازهايي از ادعيه صحيفه سجاديه نيز به آب و باران و اهميت آن اشاره شده است: «بار خدايا ما را به باران سيراب گردان و رحمتت را به باران فراوان از ابري که براي رويانيدن گياه زيبا در اطراف زمينت روان است بر ما بگستران... و فرشتگانت را که بزرگوار و نويسنده اند آماده ساز به آب رساندن سودمند از جانب خود که فراواني همواره و باريدن بسيار داشته سخت و تند و شتابان باشد. که به آن آنچه را مرده است زنده نمايي و ... بر فرشتگاني که همراه برف و تگرگ اند، و فرشتگاني که با دانه هاي باران که مي بارد فرود مي آيند.... و بر فرشتگاني که سنجش آبها و پيمانه بارانهاي سخت و رگبارها را به آنان شناسانده اي. [و] بار خدايا خشکي شهرهاي ما را به آب دادن خود زايل گردان.»(20)
علاوه بر اينها روايات اسلامي توصيه هاي مؤکدي در مورد نگاه به آب دارند: از امام صادق(ع) نقل است که «چهار چيز چهره روشن مي کند که يکي از آنها نگاه کردن به آب جاري است.» و امام کاظم(ع) مي فرمايد: «نگاه به آب جاري چشم را جلا داده و به روشنايي آن مي افزايد.» (21) همچنين پيامبر مکرم اسلام(ص) نه تنها مسلمانان را به فراهم آوردن امکان دسترسي جامعه به آب توصيه مي نمود، بلکه خود نيز به اين امر اهتمام مي ورزيد، چنانچه در کلامي از آن حضرت آمده است که يکي از بهترين خيرات را جاري کردن آب «حفر قنات» معرفي مي فرمايد و خود نيز براي رونق و آباداني و مهيا ساختن شرايط زندگي مساعد و مناسب و حفر قنات اهتمام مي ورزيد.(22) اين امر دو نکته مهم را يادآور مي شود: يکي مشارکت عمومي در امور مربوط به محيط زيست، و ديگر توجه همگان و به ويژه سرمشقهاي جامعه به اهتمام در انجام خدمات اجتماعي.
در مرحله بعد از معصومان حکما و متفکران و مفسران و عرفاي اسلامي هستند که به معاني نمادين آب در متون اسلامي اشاره نموده اند. براي نمونه در تفسير (تأويل) بزرگاني چون ابن عربي در مورد آيات قرآن کريم، در برخي موارد از جمله در «انزل من السماء ماء فسالت اوديه بقدرها» (رعد، 17) مراد از آب، «علم» است و مقصود از آسمان، «عالم علوي» و مراد از اوديه اشاره به «قلبهاي برگزيدگان»، است.(23) سهروردي نيز مقصود از ماء (آب) را «علوم حقيقي» تعبير مي کند.(24) در داستان «حسن و دل» نيز که سخن از آب حيات مي رود، باغ شهر را گلشن رخسار و چشمه مخفي آن را چشمه فم مي نامد که آب حيات از آن جاري است.(25)
در مورد بهاي آب نيز بايد گفت که غالباً به صورت رايگان که عمدتاً به طريق وقف انجام مي شد، در اختيار جامعه قرار مي گرفت. شايد اين امر تبعيت از کلام رسول(ص) است که بنا به روايت مشهور: «المسلمون شرکاء في ثلاث في الماء و الکلاء و النار» است که آب را يکي از سه عنصري معرفي مي فرمايد که مسلمانان در آن شريک هستند. اين امر در مورد آب مور استفاده شرب انسان با جديت و اهميت بيشتري مصداق داشت. چرا که فرهنگ عامه، آب را مهريه دخت گرامي پيامبر مکرم اسلام(ص) حضرت زهرا(س) مي دانست، و علاوه بر آن سقايت و آب دادن به ديگران امري توصيه شده و با ثواب و اجر اخروي تلقي مي شده و برعکس، استنکاف ازآب دادن ديگران تمثيلي از عمل يزديان شمرده مي شده است.
منبع:یزدان پرست، حمید؛ (1387) نامه ایران؛ مجموعه مقاله ها، سروده ها، و مطالب ایران شناسی، جلد چهارم، به کوشش حمید یزدان پرست، تهران، اطلاعات، چاپ یکم.